Η δεκαετία του 1950 είναι πολύ σημαντική στην εξέλιξη του κυπριακού προβλήματος. Ήδη από τις αρχές του 1950, στις 15 Ιανουαρίου, διεξάχθηκε το ενωτικό δημοψήφισμα με συντριπτικό αποτέλεσμα. Λίγους μήνες μετά, στις 28/6/1950 πέθανε ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Β’ και στις 20/10/1950 εκλέχθηκε ως Αρχιεπίσκοπος ο μέχρι τότε μητροπολίτης Κιτίου Μακάριος Γ’, σε ηλικία μόλις 37 ετών. Όπως και ο προκάτοχος του Μακάριος Β’, ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Γ’ ήταν φλογερός θιασώτης της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα. Ωστόσο, τόσο η εθναρχούσα εκκλησία όσο και ο κυπριακός ελληνισμός, είχαν αντιληφθεί ότι η αποικιοκρατική κυβέρνηση δεν επρόκειτο να δώσει στην Κύπρο την ελευθερία της και το δικαίωμα για αυτοδιάθεση, μόνο με υπομνήματα και συναντήσεις, παρά το ότι οι Κύπριοι στάθηκαν δίπλα τους σε δύο παγκόσμιους πολέμους, πιστεύοντας ότι μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, με τις ανακατατάξεις που αυτός επέφερε, θα ανάγκαζε τους Άγγλους να δώσουν την ελευθερία στην Κύπρο. Έτσι σε αρκετούς Κύπριους άρχισε να ωριμάζει η ιδέα διεξαγωγής ενός αγώνα κατά της αποικιοκρατίας, ώστε να εξαναγκαστούν οι Άγγλοι να δώσουν ελευθερία και το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης στην Κύπρο.
Σκέψεις για απελευθερωτικό αγώνα άρχισαν να γίνονται ήδη από το 1948, κυρίως μετά την αποτυχία της Διασκεπτικής. Ο Μακάριος, μητροπολίτης Κιτίου τότε, μιλούσε για αυτό το ενδεχόμενο σε πολύ κλειστό και έμπιστο κύκλο ατόμων, ενώ ο Γρίβας, όπως ο ίδιος γράφει στα Απομνημονεύματά του, είχε μυστικές επαφές για αυτόν τον σκοπό στην Αθήνα.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, ο αγωνιστής Σωκράτης Λοϊζίδης, τον οποίο οι Άγγλοι εξόρισαν από την Κύπρο τον Φεβρουάριο του 1950 λόγω της τεράστιας εμπλοκής του στη διεξαγωγή και την επιτυχία του ενωτικού δημοψηφίσματος, σε συνάντησή του με τον Μακάριο (με τον οποίο ήταν συμμαθητής) στο ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία τον Μάρτιο του 1951, εξέφρασε την άποψή του για την οργάνωση απελευθερωτικού αγώνα στην Κύπρο εναντίον των Άγγλων, με σκοπό την ένωση με την Ελλάδα. Ο Μακάριος, που ήδη είχε στο μυαλό του αυτό το ενδεχόμενο, αποδέχθηκε αυτή την ιδέα και του έδωσε το πράσινο φως να προχωρήσει.
Έτσι ο Σωκράτης Λοϊζίδης μαζί με τον αδελφό του Σάββα, πλησίασαν τον πρώην Έλληνα υπουργό Άμυνας Γεώργιο Στράτο να τους βοηθήσει. Ο Στράτος αποδέκτηκε με ενθουσιασμό το σχέδιο και τους εισηγήθηκε να συνεργαστούν με τον Κύπριο συνταγματάρχη ε.α. Γεώργιο Γρίβα και να του προτείνουν την αρχηγία του ένοπλου αγώνα. Ο Γρίβας αποδέκτηκε και αυτός με ενθουσιασμό την πρόταση, αφού και αυτός είχε κατά νου αυτή την ιδέα, κι έτσι σχηματίστηκε ο πρώτος πυρήνας της (μυστικής) Επιτροπής Αγώνος Κύπρου (ΕΑΚ). Η ΕΑΚ διευρύνθηκε με πολλή προσοχή και μυστικότητα και σε αυτήν εντάχθηκαν οι: Γεράσιμος Κονιδάρης, Δημήτριος Βεζανής, Αντώνιος Αυγίκος, Νικόλαος Παπαδόπουλος, Ηλίας Αλεξόπουλος, Ηλίας Τσατσόμοιρος και Δημήτρης Σταυρόπουλος. Για την προώθηση του έργου της επιτροπής ο Γρίβας συνεργάστηκε και με μερικά πρόσωπα της απολύτου εμπιστοσύνης του, που τα γνώρισε κατά την περίοδο της εθνικής αντίστασης εναντίον των Γερμανών.
Η πρώτη σύσκεψη της ολομέλειας της επιτροπής έγινε στις 2 Ιουλίου του 1952 υπό την προεδρία του Μακαρίου. Σε αυτήν υπήρξε μια διχογνωμία του Μακαρίου, που υποστήριζε περιορισμένη δράση και σαμποτάζ κατά των Άγγλων, και του Γρίβα, που υποστήριζε ανοικτό ανταρτοπόλεμο. Δηλαδή από την αρχή κιόλας προέκυψαν διαφορές μεταξύ Μακαρίου και Γρίβα. Ο πρώτος ευνοούσε τη δημιουργία μιας μικρής μυστικής οργάνωσης που θα ανελάμβανε περιορισμένης εκτάσεως δράση, με δολιοφθορές κυρίως, για πρόκληση θορύβου γύρω από το Κυπριακό ζήτημα που θα ενίσχυε τους δικούς του πολιτικούς χειρισμούς. Ο Γρίβας υποστήριζε την ανάληψη και διεξαγωγή ένοπλου απελευθερωτικού αγώνα που θα είχε τη μορφή του ανταρτοπολέμου. Την μέθοδο του Γρίβα υποστήριξαν και άλλοι στην Κύπρο, με τους οποίους είχε έλθει σε επαφή, μεταξύ δε αυτών και ο μητροπολίτης Κυρηνείας Κυπριανός. Τελικά η επιτροπή αποφάσισε τις εκτεταμένες στρατιωτικές επιχειρήσεις και όρισε πολιτικό αρχηγό τον Μακάριο και στρατιωτικό αρχηγό τον Γρίβα.
Έτσι άρχισε δειλά δειλά η προσπάθεια εξεύρεσης και αποστολής στρατιωτικού υλικού από την Ελλάδα στην Κύπρο, ενώ παράλληλα άρχισαν να μυούνται και μέλη στην οργάνωση. Παράλληλα ο Γρίβας ταξίδεψε δύο φορές στην Κύπρο για να δει από πρώτο χέρι την κατάσταση και να μυήσει μέλη.
Στις αρχές Μαρτίου του 1953 η επιτροπή συνεδρίασε ξανά, και πάλι υπό την προεδρία του Μακαρίου, ο οποίος πήγε στην ελληνική πρωτεύουσα για τον σκοπό αυτόν. Σε αυτή τη συνεδρίαση τα μέλη της επιτροπής έδωσαν όρκο στο ιερό ευαγγέλιο, με μεγάλη συγκίνηση και περηφάνια, να κάνουν αγώνα για την ένωση. Ο όρκος, κάτω από τον οποίο έβαλαν την υπογραφή τους, ήταν ο ακόλουθος: “Ορκίζομαι εις το όνομα της Αγίας και Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος να φυλάξω θυσιάζων και την ιδίαν μου ζωήν, υποφέρων και τα πλέον σκληρά βάσανα, μυστικόν παν ό,τι γνωρίζω και θέλω ακούση διά την υπόθεσιν της Ενώσεως της Κύπρου, θα υπακούω δε τυφλώς εις τας εκάστοτε διδομένας μοι σχετικάς επιταγάς”. Το ευαγγέλιο που χρησιμοποιήθηκεγια τον όρκο βρίσκεται σήμερα στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο της Ελλάδας, ενώ ο όρκος με τις υπογραφές των πρωτεργατών βρίσκεται στο Μουσείο του Παγκυπρίου Γυμνασίου στη Λευκωσία.
Η τελική απόφαση για την έναρξη του αγώνα πάρθηκε τον Δεκέμβριο του 1953, όταν ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών Άντονυ Ήντεν ξεκαθάρισε στον Πρωθυπουργό της Ελλάδας Αλ. Παπάγο ότι για τους Άγγλους δεν υπήρχε κυπριακό ζήτημα.
Η πρώτη μεταφορά οπλισμού έγινε τον Μάρτιο του 1954 με το ιστιοφόρο “Σειρήν”, που έφτασε στις ακτές της Χλώρακας. Ουσιαστικά με αυτόν τον οπλισμό άρχισε η δράση της ΕΟΚΑ. Στις 10 Νοεμβρίου του 1954 το ίδιο πλοιάριο αποβίβασε στις ακτές της Χλώρακας τον Γεώργιο Γρίβα και τους συνεργάτες του Σάββα Λοϊζίδη και Νότη Πετροπουλέα, μετά από περιπετειώδες ταξίδι και μετά από πολυήμερη καθυστέρηση λόγω κακοκαιρίας. Αργότερα, τον Ιανουάριο του 1955, ο πρώην κυβερνήτης του “Σειρήν” Ευάγγελος Κουταλιανός ξεκίνησε να φέρει και άλλον οπλισμό στην Κύπρο με το πλοιάριο “Άγιος Γεώργιος”, αλλά οι κινήσεις του έπεσαν στην αντίληψη των Άγγλων, οι οποίοι συνέλαβαν την ομάδα που ανέμενε την προμήθεια οπλισμού, ενώ κατάσχεσαν και τον οπλισμό. Και κάπως έτσι μπήκαμε στην τελική ευθεία της έναρξης του αγώνα της ΕΟΚΑ…
