Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου το 1945, οι Ε/Κ άρχισαν κινητοποιήσεις με μοναδικό αίτημα την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα.
Η Βρετανία αντιδρούσε έντονα. Δεν ήθελε να χάσει την Κύπρο. Ωστόσο ο εργατικός πρωθυπουργός Κλεμεντ Άντλι το 1947 αποφάσισε να προτείνει στους Κύπριους διάφορες συνταγματικές μεταρρυθμίσεις για την εσωτερική αυτοκυβέρνηση. Έτσι στις 9 Ιουλίου του 1947 ο τότε κυβερήτης της Κύπρου Μπάρον Ουίνστερ, ο οποίος κυβέρνησε την Κύπρο από τις 24 Οκτωβρίου του 1946 ως τις 4 Αυγούστου του 1949, με διάγγελμά του κάλεσε όλες τις κοινωνικές και πολιτικές οργανώσεις της Κύπρου να ορίσουν αντιπροσώπους για να γίνει η Διασκεπτική Συνέλευση (στην ιστορία αναφέρεται ως Διασκεπτική), για να αποφασιστούν από κοινού συνταγματικές μεταρρυθμίσεις που θα αποσκοπούσαν σε περισσότερο πλουραλισμό στην εσωτερική διακυβέρνηση. Τρεις μέρες μετά, στις 12 Ιουλίου, ο Αρχιεπίσκοπος Λεόντιος σε κήρυγμά του κατάγγειλε αυτή την προσπάθεια των Βρετανών ως αντιδημοκρατική και φασιστική. Έτσι η εκκλησία αποφάσισε να μην συμμετάσχει στη Διασκεπτική κι επέμενε στο σύνθημα Ένωση και μόνον Ένωση. Κι επειδή η Διασκεπτική δεν προνούσε για την Ένωση, έστω και σε βάθος χρόνου, το Συμβούλιο της Εθναρχίας απέρριψε την πρόσκληση. Λίγες μέρες μετά την απόρριψη ο Αρχιεπίσκοπος Λεόντιος πέθανε αιφνιδίως σε ηλικία 50 ετών.
Την ίδια περίοδο το ΑΚΕΛ πολιτικά επεδίωκε την Ένωση, αλλά ως μακροπρόθεσμο στόχο. Άμεσο στόχο είχε θέσει την κοινωνική και οικονομική πρόοδο του λαού και πίστευε ότι η συμμετοχή στη Διασκεπτική και η απόκτηση συντάγματος εσωτερικής διακυβέρνησης δεν θα εμπόδιζε τον στόχο της Ένωσης. Έτσι διαμόρφωσε το σύνθημά του σε “αυτοδιάθεση-ένωση” και αποφάσισε να συμμετάσχει στη Διασκεπτική.
Η πρώτη σύσκεψη της Διασκεπτικής έγινε την 1η Νοεμβρίου του 1947 και σε αυτήν συμμετείχαν: από ελληνικής πλευράς οι Ιωάννης Κληρίδης, δήμαρχος Λευκωσίας, Πλουτής Σέρβας, δήμαρχος Λεμεσού, Αδάμος Αδάμαντος, δήμαρχος Αμμοχώστου, Λύσος Σανταμάς, δήμαρχος Λάρνακας, Πέτρος Νικολόπουλος, δήμαρχος Μόρφου, Αντρέας Ζιαρτίδης και Αντρέας Φάντης, εκπρόσωποι της ΠΕΟ, και Γ.Π. Αραδιππιώτης, Σ. Ευαγγελίδης και Π.Χ. Μιχαήλ, ως ανεξάρτητοι παράγοντες της ελληνικής κοινότητας. Από τουρκικής πλευράς συμμετείχαν οι: Ν. Φαντήλ, δήμαρχος Λεύκας, Χασάν Α. Σιασμάς, εκπρόσωπος των τουρκικών συντεχνιών, Ιρφάν Χουσεΐν, της Τουρκικής Αγροτικής Ένωσης, Σ. Κεναάν, δημοτικός σύμβουλος Λάρνακας, Αλή Ρατίτ, Σαϊντ Γκαλίπ και Ραούφ Ραϊφ Ντενκτάς ως παράγοντες της τουρκικής κοινότητας.
Σε αυτή την πρώτη σύσκεψη ο κυβερνήτης Ουίνστερ ανακοίνωσε πως έδινε πλήρη ελευθερία στους Κύπριους για να διαμορφώσουν ένα σύνταγμα όπως το ήθελαν. Ο πρόεδρος της Διασκεπτικής όμως, ονόματι Τζάκσον, διευκρίνισε ότι οι Βρετανοί δεν είχαν σκοπό να παραχωρήσουν πλήρη αυτοδιαχείριση, πράγμα που προκάλεσε την αντίδραση των Ελληνοκυπρίων που συμμετείχαν στη Διασκεπτική, ενώ οι Τουρκοκύπριοι αντίκρισαν αυτή τη διευκρίνιση θετικά.
Μετά από αλλεπάλληλες συνεδριάσεις και αναβολές της Διασκεπτικής, στις 7 Μαϊου του 1948 ο κυβερνήτης παρουσίασε ένα προσχέδιο συντάγματος, που για πρώτη φορά αναγνώριζε πλήρως κι επίσημα την πλειοψηφία των Ελληνοκυπρίων. Φυσικά το σχέδιο αυτό δεν παρείχε πλήρη αυτοδιοίκηση, αλλά παρείχε σημαντικές συνταγματικές ελευθερίες για τους Κύπριους πολίτες. Σύμφωνα με το προσχέδιο, θα δημιουργόταν Νομοθετικό Σώμα (Βουλή) με 22 μέλη, 18 Ελληνοκύπριους και 4 Τουρκοκύπριους, δηλαδή οι Ελληνοκύπριοι, με την πλειοψηφία που θα είχαν, θα μπορούσαν να περάσουν όποιο νόμο ήθελαν. Οι αρμοδιότητες αυτής της Βουλής δεν θα ήταν απεριόριστες, αφού ο Κυβερνήτης θα εξακολουθούσε να έχει σημαντικές εξουσίες, ειδικά στα θέματα της εσωτερικής ασφάλειας, αλλά ήταν ένα πρώτο βήμα για την αναγνώριση της κυριαρχίας των Ελληνοκυπρίων στην Κύπρο. Παράλληλα με το νομοθετικό σώμα, προτάθηκε και η ίδρυση ενός Εκτελεστικού Συμβουλίου, το οποίο θα συμβούλευε τον κυβερνήτη σε διάφορα θέματα για την ενάσκηση της εκτελεστικής του εξουσίας. Η σύνθεση του σώματος αυτού θα ήταν 4 Βρετανοί, 3 Ελληνοκύπριοι κι ένας Τουρκοκύπριος.
Στην τελευταία συνεδρίαση της Διασκεπτικής, που έγινε στις 21 Μαϊου οι Τουρκοκύπριοι μαζί με δύο Ελληνοκύπριους, συμφώνησαν με το προτεινόμενο σχέδιο συντάγματος, ενώ οι υπόλοιποι το καταψήφισαν. Τα στελέχη του ΑΚΕΛ που υποστήριζαν την αποδοχή του συντάγματος, Πλουτής Σέρβας και Αδάμος Αδάμαντος, σταδιακά παραμερίστηκαν από το κόμμα. Το ΑΚΕΛ, που τότε βρισκόταν σε τροχιά ανόδου, έβλεπε ότι το σύνθημα της Εθναρχίας που δεν συμμετείχε στη Διασκεπτική, Ένωση και μόνο Ένωση, ήταν πιο εύηχο και τραβούσε τα πλήθη. Μη θέλοντας να χάσει δυνάμεις, απόρριψε τις προτάσεις της Διασκεπτικής και οχυρώθηκε πίσω από το εξίσου εύηχο και συναισθηματικό σύνθημα “αυτοδιάθεση-ένωση”.
Τελικά, μετά από περίπου ένα χρόνο διαβουλεύσεων, στις 12 Αυγούστου του 1948, η Διασκεπτική τερμάτισε τις διασκέψεις της και θεωρήθηκε ως αποτυχημένη. Οι Ελληνοκύπριοι μέλη της απέρριψαν τις προτάσεις της Διασκεπτικής, διότι “οι βρετανικές προτάσεις δεν πρόσφεραν φιλελεύθερο σύνταγμα πλήρους αυτοκυβέρνησης”.
Για την ιστορία να αναφέρουμε ότι οι κυριότερες πρόνοιες της Διασκεπτικής ήταν:
- Η δημιουργία Νομοθετικού Σώματος.
- Η δημιουργία Εκτελεστικού Συμβουλίου.
- Η συμμετοχή των Κυπρίων στη διοίκηση του κράτους.
- Οι περιορισμένες αρμοδιότητες του Νομοθετικού Σώματος
- Το δικάιωμα βέτο του κυβερνήτη σε διάφορα θέματα.
- Η αυτονομία στην εκπαίδευση των δύο κοινοτήτων.
- Η περιορισμένη φορολογική αυτονομία.
- Η απουσία αναφοράς στην ένωση με την Ελλάδα.
Ο Ανδρέας Φάντης, ο οποίος όπως είδαμε ήταν ένα από τα μέλη που συμμετείχαν στη Διασκεπτική εκ μέρους της ΠΕΟ, χρόνια αργότερα έγραψε ένα αρκετά αναλυτικό βιβλίο για τη σύνθεση και τις εργασίες της Διασκεπτικής με τίτλο “Η Διασκεπτική, η πρώτη χαμένη ευκαιρία στο Κυπριακό”. Εκ των υστέρων, δηλαδή, ο συγγραφέας Ανδρέας Φάντης, που συμμετείχε στην Διασκεπτική, διαπίστωσε με θάρρος ότι η αποτυχία της Διασκεπτικής ήταν η πρώτη χαμένη ευκαιρία της Κύπρου.
Η αποτυχία της Διασκεπτικής ήταν όντως η πρώτη χαμένη ευκαιρία των Ελληνοκυπρίων στο κυπριακό. Μας δόθηκε η ευκαιρία να γίνει αποδεκτό από όλους ότι οι Ελληνοκύπριοι είναι η πλειοψηφία στην Κύπρο και ο κυρίαρχος παίκτης, αλλά την χάσαμε… Θέλαμε να γίνουμε ενήλικες χωρίς να περάσουμε την εφηβεία… Κι αυτό γιατί ως λαός δεν είχαμε (και δεν έχουμε;) την ωριμότητα να πετύχουμε έναν στόχο βήμα βήμα. Τον θέλουμε άμεσα…
